Chikchimanta, Qasamanta, Wayramantawan

Huk puna ayllupis ikma warmi kimsa wawantin tiyakuq kasqa. Kay warmiqa suchutaqsi kasqa. Wayna wawankunapas ancha qillas kasqaku. Chayraykus sinchi muchuypi kawsasqaku.

Chay ayllupiqa paray pacha tukukapuchkasqañataq, hinas kay warmiqa maqt’ankunata chakra rakinakuyman kachan.

Kay waynakunaqa rinkus liwa rakinakuyman. Chaymanpas allin p’unchawtañas chayanku. Qhipallatañas kay waynakunaqa huk kinraypi purun allpata chaskikunku. Ayllu masin runakunaqa manas quyta munasqakuchu, qilla kasqankurayku.

Chay p’unchawmantapachas runaqa chakra llamk’ayta qallarin. Chayta rikuspas kay warmiqa maqt’ankunataqa phiñarin, wasillapi qalaywahina sirisqankumanta.

Kay maqt’ankunataqa manas pipas mink’akunkuchu, riqsinkuñachariki qilla kasqankuta. Mamankuqa mikhunata wayk’urqapun, t’inkata khipunapi wataykuspa chakmaqta kacharparin. Waynakunaqa chakramansi puririnku.

Ñanpis pukllaykunku, p’unchawllañas chayanku.

Qhipañataq chayqa allpapas sinchiñas, chakmanapaqqa manas allinñachu, chaysi asllata chakmarispa samasqakupacha, paykunamantaqa hallpankuchari. Llakhis mikhunku, hinaspas rimanakunku: -Yanqapaq chakmachkanchik. ¡Ima muhutam kaypi tarpusunman! -nispa.

--Upahina llamk’achkanchik, sinchi kasqapas, kallpaypas mana kapunñachu.

--nispa manaña llank’ankuchu. Pukllaykukunkus, ch’isillaña wasinkuman kutiykunku:

--Chayqa mamáy, hatunta chakmarqamuyku -nisparaqtaqsi llullaykukunku.

Mamankuqa sayk’usqa uyayuqta rikuspa allin mikhunatas kimsantinman qaraykun.

Unay p’unchawmantas kay warmiqa wawankunata chakmasqanku q’asuqta rinankupaq kamachin. Amaña mamáy, ñam sumaq chapallusqaña -nispas waynakunaqa yukaykunku.

Agosto killapis kay warmiqa wawankunata Apukunaman, Pacha Maman haywakuq kimsantinta kachan. Yapamantas pukllaykullankutaq, ñanpis waqachinakunku, sayk’usqa uyantin wasinkuman kutinku. Mamanqa ninsi:

--wawaykunaqa allinta uywawanqa.

Mikhuytaqmi kay warmipa wasinpiqa pisin, hinas wawankunata llamk’apakuqta kachan. Maqt’akunaqa rinkus, manas pitapas yanapankuchu. Llamk’ana kachkaptinpas manas pipas mink’akunkuchu.

Purisqankupi pukllaspallas ch’isiyanku; mayupis challwaspa phawakachanku.

Tutayaqllataña kutipunku.

􀉆Mamáy, manam imatapas qumuwankuchu, aynillapaqmi yanapakamuyku

􀉆nispa. Kay waynakunapa mamankuqa anchatas llakikun. Pay kikinsi wanurayku, papa muhurayku puchkapakuq q’ipichikun. Chay purimusqankunapiqa tarimunpunis imallatapas, chaywansi wawankunataqa uywan.

Qhipamansi wawankunata wanuta chakraman astachin. Rinkus, ichaqa huk q’ipi wanullatas ch’isiyaq apanku; chaytapas hich’aspa hich’aspa, pukllaspa pukllaspa.

Tarpuy killa chayamuptinsi kay mamaqa wawankunata kamachillantaq:

--Wawaykuna, qhiparquchkanchikña, mhupas manam tarikunchu, kayllatapas tarpurqamuychik, Apukunamanta mañaykukuspa -nispas muhu papata kuraqkaqman q’ipiykuchin. Chawpi kaqsi quqawta apan, chana kaqtaqsi t’inkata apan.

Puklla pukllaspas laymiman chayanku, chaypis sirinku. Huch’uy chakmasqankuqa sinchis kapusqa, manas imatapas tarpunkuchu, aswanpas muhu apasqankutaqa wathiyarqunkus. Puchunwantaqsi warak’anakuspa muhutaqa tukurqunku. Ch’isinmanqa sayk’usqa uyantin kutipunku.

Mamankuqa allin mikhunatas quykun.

Kay suchu warmiqa qaylla wasikunatas yanapakuq rin, chaykunapi huñusqallanwansi wawankunata mikhuchin. Chay purikusqankunapichari wawankunapa rurasqanta yachamun. Hinas huk p’unchaw wawankunata anyan.

--Wawaykuna manachushina allintachu purichkankichik. Manachushina imatapas allintachu rurachkankichik. Chaytaq llullakuchkawaqchik -nispas anyan.

--Manam llullakuykuchu, ñuqaykuqa allintam llank’amuchkayku -nispas maqt’akuna ninku.

--Hinaqa, chakrataq qurawan pisiparquchkanman, wawaykuna rirquychik.

Ñawpaqtaqa qurarqunkichik, qhipamantaq hallmankichik -nispas maqt’akunata chakraman qatirparin.

Maqt’akunaqa manchasqa manchasqallas puririnku. Ñanpiña kaspataqsi kayhinata yuyaychanakunku:

--Wak runapa chakranta chakracharqukusun, chaytataq «kaymi llamk’asqayku» nispa  mamanchikman apasun -ninsi kuraqkaq.

--Chakrataqa suwan allarqusqa nisunchik -ninsi chawpikaq maqt’aqa.

--Ñuqaqa chiqaptam willaykusaq -ninsi sullk’akaqqa. Paytaqa maqaykapunkus.

Kay maqt’akunaqa manas qurankupaschu, manas hallmankupaschu, manas kutipankupaschu. Pukllaspas ch’isiyanku. Tutayaymansi runakunapa allichaq papa yuranta aysarqunku, chaytataqsi mamankuman aparqunku.

Mamankuqa rikuspa nin:

--kaywanqa kawsasaqkupunichari, allinpuni Taytacháy, allimpuni APukuna, wakcha wawaykikunata qhawaykuchkawankiku -nispas musuq papataqa qunquriykukuspa much’aykun, wakintataqsi yayk’urqun.

Kay killakunapiqa hatun yarqaysi chayqa, kikin warmis wawankunata nin:

--Ñuqata chakraman aparquwaychik -nispa.

--Qam q’ipiytaqa manam atiykumanchu -ninkus wawankunaqa.

--¿Mayqantaq chakranchikri? -nispas warmiqa tapukun.

--Chakranchikqa sut’in, mayqanchus llapanmanta aswan allin, chaymi

ninkus llulla maqt’akunaqa.

Chay qhipamantas kay warmiqa wak runata mink’akuspa asnupi chaqnarquchikuspa chakraman rin. Chakra patapiqa allinkaq papatas ankachayta qallarin. Ñas huk q’ipitaña allarquchkaptin, chayllaman

chakrayuq runa rikhurirqamusqa. Paysi warmitaqa maqan.

--¿Imanasunkitaq taytay? Ñuqaqa wawaykunapa tarpusqan papatam allakuchkani -nispas warmiqa kutipakun.

--Yaw qilla warmi, chay qilla maqt’aykikunari hayk’aptaq chakrata rurarqan.

Hamunku chaypas pukllaqlla hamunku -nispas musuq papa allasqantaqa qichun.

Kay sapan warmiqa sunqun ancha k’irisqas wasinta kutirin; chaypis wawankunata maqayta qallarin. Kuraqkaq wawanpa chaki tullunta p’akirqun, chawpikaqtas maqaspa ñawinta t’uqyarqachin, qhipakaqtataqsi chukchanta t’irarqun. Qhipamanqa waqaspa chaka aychanta kuchukuspas

wawankunapaq mikhunata wayk’upun. Chaytataqsi wawankunaman qaraykun. Chayta mikhurquspas kay waynakunaqa kayhinata rimanakunku.

--Chay millay runakunapuni kayhinata rurachiwanchik. Kunanqa pichus maychus kanchik chayta riqsichikusunchik. Kunanqa llamk’aq puririsunchik.

Ñuqa chikchi kasaq -Ninsi kuraqkaq.

--Chay runakuna huchayuq kayhina rikukunanchikpaq; ñuqaqa ñawsa kani, ñuqaqa qasaman tukuspa ruranayta rurasaq -ninsi chawpikaq.

--Ñuqataq wayra kasaq. Umayqa q’ara, chayman rikch’akuqta chakrakunata phukurparisaq -ninsi hukninpas.

Hinatas kay kimsantin qilla waynakunaqa chayra llamk’ayta qallarinku.

Chay p’unchawsi ch’isinmantapacha chikchiykun, llapa yurakunatas mast’arqaripun. Chawpi tutamantas qasaykun, llapa yurakunatas rupharqaripun. Pacha paqariymantaqsi wayra lliw raphikunata phukurparipun.

Chay ayllu runaqa mana chakrayuqsi rikukapun. Chayqa, chay waynakuna mana kuskachasqankumantas hatun muchuypi rikukunku.

Chay p’unchawmantas ñuqanchikpaqqa chikchi, qasa, wayra ima hatun llakiykunata, hatun muchuykunata apamun. Chayqa chay qilla maqt’akuna mana allin uywaysisqanchikmanta. Nispam kuraq runakuna willakunku.

Rufino Chuquimamani taytapa qillqasqan