Escritura Lengua Quechua - Parte 2 _ Cuantas vocales tiene el quechua?

Quechua I

Quechua para todos.

Números en quechua

Achahala - Alfabeto Quechua Sureño _ Parte 2

San Juan ayllupi wasi ruray (Willakuy)

San Juan ayllupiqa runamasinchikkunaqa munaytas wasinkutaqa ruranku, ñawpaqtaqa sumaqtas ayllunku ukhupi warmi qhari rimanakunku, warmis niy yaw qusay hayk’aqkamataq kay t’uqu wasipiri uywanakusun ñataq wawanchiskunapas wayna sipasña nispa, chaysi qusanqa huk ratu umanta saq’arispa kutichin arí yaw warmi ñataq kasaranachik patapiña kachkanchik chayqa huqpaqkamaya wasi rurayta kallpachakusun nispa, chaysi mikhuyñinkutapas usqhaylla taqirapunku kay qhapaq siswa killapi wasita ruranankupaq.

Ñawpaqtaqa warmi qharis ichhuman urquta puririnku asnukunapi wachkhakunata aparirqukuspa chaymantaqa hallpàtas waliqta hasp’inku hinaspas aruwita  mink’akunawan aynikunawan rurarqunku; Qhipa pùnchawkunamantaq rumitañataq huñurqamunku, chaymantaqa pachata t’uquykunku tawa k’uchuman rikch’akuqta hinas tiqsi churay p’unchaw chiyamun, chaypiqa sumaqtas wasiq tawantin k’uchunman aqhata winuta qullqita kuka k’intuta ima huch’uy tuminachapi churaykunku, chay wasi allin sayananpaq, Chaymantaqa aruwiwan pirqayta qallarinku tukupunanku kama, hinas iskay pata altusta tukuspaqa wasichay p’unchaw chayamun chaypiqa ñawpaqtaraqsi k’aspita, hit’iqata, tihata paqata ima rantimunku wakintataq huñumunku, chaysi llapalla ayllu masinkunawan kanchamasinkunawan huñunaykuqunku wasichayta sumaqta qallarinankupaq, tukupunanpaqtaqsi wasi ruray tukupuytaqa uwiha aycha q’aspata ch’uñuyuqta papayuqta mikhuykunku chaymantataq wasita aqhawan winuwan ch’allaykunku “Kunanqa kay wasiqa qaqa hina wiñaypaq wawanpaqraq ñitunpaqraq sayachun nispa” 

                               

Ruraq: Yachachiq Isidro MAMANI MAMANI

24683172

Uywa paqarimuyninmanta

Unay willakuy paqucha paqarimusqanmanta nin: “Huk warmi paquchakunantin paqarinamanta lluqsimun: -Ayllu qhari warmi runa uywaysiwanqa -nispas. Mana yanapasqamanta, mana allin uywa uywasqanmanta, munasqa uywa wañusqanmanta, illa, paqarinaman kutiykapun.

Uywa michiq wakin paquchakunata qhipachisqa, ichaqa allinta yachaspa mana allinta uywanqa hinaqa q’alan wañupunqa”.

Kay unay willakuy allinta paquchataqa uywana mana hinaqa llapan chinkarqapunman, warmi aswan allinta uywan. Chay yachayta saqiwanchik. Uywa uywaqkunaqa haywakuypi uywa rikch’aqta apaykachanku, rumimanta illa t’urumanta qunupa. Rumi illaqa yuraqmi wakinpitaq puka anqhas pukawan hawisqa kusikuy, qhali kay, miray ima kananpaq. Qunupaqa ñawpaqqa rumimanta kaq kasqa kunan pachapiqa t’urumanta rurasqa, wasan patapi husk’uyuq Apu samaykuy waykunanpaq chay kallpa, kusikuy, qhali kay, miray ima kananpaq. Qunupaqa Pukara ayllupi rurachkankuraq, chayraku qunupata kukawan, misk’iwan, aqhawan, t’ikawan, ima kusichina raymichana ima.

Ayllunchikpi umalliqkuna

Arariwa (marani nispam aymarapi nikun) chakra uywaqta, ayllu awichukuna akllaspa chaninchanku Pachamamawan chakrakunawan tukuy sunquwan añanchakuspa rimanankupaq.

Arariwaqa chakrawan tinkuq, rimaq, uywaq, añanchaq, kallpachaq ima. Paymi chakrapi mikhuykuna t’ikachkaptin puquchkaptin qhawan amachan, aswanpas kimsantin ayllu kaqkuna (runa, wak’a, sallqa) huñupachalla kawsananpaq.

Maranimanqa mikhuykunapa ispallanmi (illan), imakunam kanqa chayta musquyninpi willan, qhawarinanchikpaq:

-Irqi kasqaymanta arariwa kallaqpuni, payqa allin yupaychasqa llapanmanta, chakra uywaq qhawaq kasqanrayku. Chakra k’uchupi michiq kayku hinaqa, marani suq’akuq hamuq pacha, imaraykuchus mana chakra k’uchupi michinachu. Gregorio Ticona taytapa willakusqan.

Marani akllayqa manam pachaychu, anchata yupaychakuspa añanchakuspa rurana, tukuchaq arariwa punchuta t’ikayuq sumriruta churan. Chay p’unchawmanta pacha ayllupi umalliq kamachiq, chika p’unchaw apukunamanta tukuy imamanta allin watapacha kananpaq mañarikun. Chaymanta pacha llapan ayllu chakra qhawanan uywanan tukuy ima sasachakuymanta.

Chakra tarpuy

Ayllu runaqa achkha rikch’ayniyuq mikhuykunatam ch’ulla chakrallapi tarpunku, sarata hawaswan, kinuwawan ima, papa ullakuwan, uqata isañuwan, añuwan ima. Mikhuytaqa iskay kimsa huñu tarpuyta atinchik. 

Huñu tarpuywanqa aswanta mikhuy kallpachakun allpawan, unuwan, intiwan sapanka mikhuypaq saphinqa mana kasqanchu. Chaymanhina kallpachakuspa wiñanku (sara pisi sapiyuq, papataq achkha sapiyuq). Kay mikhuy huñu tarpusqapi pisita kurukunapas unquykunapas hap’in.

Qhawarisunchik: Huk chakrapi hawaslla tarpukunman chayqa unquyniyuq hawaskunaqa huk allin hawaskunaman hap’ichinman. Chayrayku hawasta saratawan kinuwatawan tarpunchik, hinaqa unquyqa mana utqaychu hap’in aswanpas mana pisi unquykuna hap’inqachu. Chayraykum uqata papatawan chakra ukhupi tarpunchik hinaqa pisita kurupis unquypis hap’in.

Kay iskay kimsa mikhuy tarpuyqa chakra ruraqpaq aswan allin, hinaspipas huñu mikhuy tarpuypiqa aswan achkha rikch’ayniyuq mikhuykuna allin mikhuy kananpaq urinqa aymurakunqa. Mana huk pachallapichu mikhuyqa aymurakun huk mikhuy utqhayta puqun wakintaq mana utqhaytachu puqun

chaymanhina aymuranchik.

Tukuy mikhuykuna watan watapi huk chakrallapi tarpukun sapallantapas huñuspapas. Mikhuyta tarpuspa muyuchispaqa kurukunata unquykunata wañuchin. Sapa wata huk mikhuyllata tarpusunman hinaqa kurukunapis unquykunapis aswantachá allpapi chakrapi miranman puqunman. Chayraykum

mikhuy tarpuypi muyuchikqanchik hinaqa allinmi. Hinaspapis sapanka yura mikhuy mana kasqanchu, wakinqa allinta allpa kallpachaqninta ch’unqan, wakintaq allpata wanunkunawan kallpachan wak mikhuykuna kallpachakunanpaq.

Kay mikhuy tarpuy muyuchiyqa tawa watapaq:

• Ñawpa watapiqa papata tarpuna.

• Qhipan watapiqa kinuwata t’akana.

• Kimsa watapiqa siwara, awina, t’akakun.

• Tawa watapiqa hawasta tarpuna.

Ñawpa watapiqa papa allin allpapi allinta wiñan puqun urin ima. Chay qhipan watapiqa manaña papaqa allintachu wiñanman urinman, chayraykum kinuwa t’akakun aswan allin wiñananpaq urinanpaq imaraykuchus mana qurakuna papa qhananapi kanchu chayrayku.

Kimsa watapiqa siwara t’akakun, chaymanta hawasta allin kallpachakunanpaq. Wakin allpakunapiqa mikhuy tarpuy muyuchiypi kimsa wata chakra rurakun, kimsa watataq samachinku, imaraykuchus kay allpaqa pisi kallpalla chayraqmi kimsa watata saman kallpachakunanpaq.

Uyanchakunanchikpaq: Hawasta ñawpaqta rurana hinaspa papa tarpunapaq, imaraykuchus hawasqa allpata allinta nitrogéno nisqawan kallpachan. Wak suyukunapiqa chalapi sapa wata papallata ruranku allin wiñanapaq achkhata químico hampita churanku.

Tarpuypaq chakra wanuy

Chakra uywayqa 8 000 aswan watapiña paqarirqan. Chakra rurayqa uywa wanuwan rurakun. Mikhuykunaqa mana ima unquy churakuyniyuq, aswan ukhum kallpachakuq. Allinmi runakuna mikhunanpaq, mana Pachamama allpanta ununta qhillichaspa rurakun.

Mikhuykuna uywayqa aswan kawsay paqarichiqmi. Chaymi tarpuypiqa uywa kancha wanuta uchpatawan huñuspa ama allpa ch’apaq kananpaq qhillichakunanpaq ima wakichinku.

Chakra tarpuyqa yachaymanhinam purin, imaraykuchus mana huk chiqaqllapichu tarpuna. Chay yachayqa wataman, mikhuyman, allpaman, pachamanhina kamachikun, mikhuy llapanpaq urichkanallanpaq, ayllu runap mikhuynin kananpaq. Chayrayku wanutapas puquyninman ismuyninmanhina chakrapaq wakichikun. Uywa wanuqa kanchapi mana sapallanchu, kimsa chiqaqman t’aqakun:

1.- Pata wanu: Uywa kanchapi patan wanu.

2.- Q’awa wanu: pata wanupa ukhunpi tarikun

3.- Ukhu wanu: Kay wanuqa kanchapa k’uchunpi tarikun, ancha puqusqa.

Yanantin: Qhari warmi tinkuy

¿Imataq yanantin?

Kay tapuyta yachanapaq maskharisunchik maymanta Manqu Qhapaq Mama Uqlluwan paqarimusqankumanta. Paykunaqa Titiqaqa quchamanta paqarimunku. Waman Puma nin: “Kay qhari warmiqa Amaru runapa yawar masinmi kasqa. Mayqin watapichá Mama Qucha ukhupi llamk’anakunata paqarichikpa kamachinawanchikpaq yachachinawanchikpaq ruranku”.

Yanantin qichwa simipi huk qhari huk warmiwan iskaymanta kuska kawsaq, sunqu tupachisqa. Chaymi qhari warmi yanantin -nispa ninchik. Yanantin nisqa imaraykuchus qhari – warmi, chacha –warmi, Pachatata – Pachamama iskayninta masa, yana kanku.

Killawan Intiwan kawsayninkumanta

Killas llakiyman waqayman yaykusqa Intimanta rakikusqanmanta. Chayraykus sinchita sapa tuta

sapa p’unchaw Intimanta waqasqa. Chaysi ñawpa pachapi sinchita parata chayachisqa; lluqllay para kasqa. Kay killapa ch’uya llakiy waqaynin Tiqsi muyuman chayamuspa Titi Qaqa quchata paqarichisqa. Killawan Intiwan may unay watata mana rikunakuspa kawsasqaku.

Intiqa pacha kamachisqanta manam kasurqapusqachu. Killamanta t’aqanakusqanmanta: —Huk kutillapas, Killata wakmanta rikuspa, hukmanta sunquykuta tuparichiykuman ñawpahina —nisqa. Chaymanta Intiqa sapa p’unchaw aswan utqayta rikch’ayta qallarin, Killata rikuyta munaspa. Killaqa

sunqu k’irisqa Intiwan tupaypiqa manam sunqunta takyachinchu. Ama huktawan llakiy waqay kananpaq Killaqa aswan utqay yaykupun. Ama Intiwan tupananpaq. Kay kawsay tinkuypi, may unay pacha maskhaspa mana tarisqanmanta, Killaqa urqukunapa qhipanpi qhiparqusqa. Chaypitaq, Inti,

pachata pasaq k’anchayninwan k’anchaykun. May munasqam, sapakuti musqukusqan chiqaqmi kaykapun. Chaypim Killa kachkasqa, k’anchayninta ch’uya unu quchawan tinkuchichkasqa. Utqayraq waqayninpas Killamanta phawarqamun. Intiqa quchapi k’anchaynin rikusqamanta kusisqa. Pacha puriyninta sayarisparaq, iskaynin yanan tinkuy sunqu tupachiyman yaykunku pacha kawsay paqarichinanpaq.

Qhapaq Ñan

Inkapa ñannin, kunan pachapi kachkan kawsay waqaychaq. Qichwa aymara yachay wasihina. Thunupa Wiraqucha chaninchasqan, llapam ayllu runa yachachinapaq yachaypi, yanantin qhapaq

yachay.

Machulanchikkuna, qhapaq hamawt’ankuna wiñay kawsay yachachinawanchikpaq qhapaq ñanta ruranku. 45° hanaqpa urin, siq’i siq’isqapi, inka ñawpa llaqtakunata ch’ulla chiqan siq’illapi tarinchik: Putusi, Ururu, Tiwanaku, Pukara, Qusqu, Wanuku, Mawk’a Cahamarka ima. María Sholten kay yachayta tarisqa.

Kay chiqan qhapaq ñanta purispa yachasunman riqsisunman kamachisunman ayllunchik yachayninta. (Javier Lajo qillqasqan)

Illawi

Illawiqa yanantin qhari warmi kamachisqan kanku. Iskaynin wasa wasapura amaruwan lluwisqa. Qhari inti lluqsimunam chiqasta qhawachkan, warmitaq waykupunam chiqasta qhawachkan. Puqina ayllumanta kay qhapaq simiqa paqarimun.

Pacha Kuti

Pacha kuti iskay simimanta paqarin: Pacha niyta munan tukuy tiqsi muyu. Kuti simitaq niyta munan kutimuy wakmanta, muyuykamuy, llapa muyuy.

Inkakunaqa Pacha kutiypa puriyninta allinta riqsisqaku: kawsaypi, chakra ruraypi, ch’aska qhawaypi, runa mikhuykuna wiñaypi. Imaraykuchus huktawan, kutiy, muyuy qallariyman, tikray ninchik.

Pacha Kuti rimayqa nin: Wakmanta kutiy, huk pacha puriy qallarisqamanta. Pacha tikrariy tutamanta p’unchawmanhina, tutamanta ch’isiyaymanhina.

Ch'uñu, muraya ruray.

Ch’uñu ruray. Kay mikhuyqa ancha allin yupaychasqam. Hinapas, achkha watapi mikhunapaqmi allin. Papataqa 3 500 tatki wichaymanmi qasan, chayraku qasachispa ch’akichina. Allin sumaq qasa kaptinqa ch’uñu, muraya, tunta ima rurakun.

Ch’uñupaq papa akllasqata hurqumuna, qasana pampapi mast’ana. Chaypi 2, 3, 4, 5 tutapas qasanan. Allinta qasan hinaqa ununta chakiwan t’uhachina, chaymantaña intiwan ch’akichina.

Muraya ruray. Kay mikhuytaqa achkha p’unchawpim rurakun, imaraykuchus hatuchaq papamantam rurakun. Qasachisqa p’unchaw huñutapispa qatanku ama inti rikunanpaq. Ahina qasasqa papataña 15 p’unchaw unuman churana.

Chaymanta, hurquspa ch’akichina qaran wayrawan t’iqpakunanpaq. Murayaqa yuraqmi lluqsin manam ch’uñu hinachu yana. Ch’ulla tutapi allin qasasqa ch’uñuqa, sumaq, utqay chulluq, sumaq

mikhunapaq. Ichaqa intiwanpunim iskay kimsa p’unchaw puquchina; sarusqata ch’akichikpa waqaychana.

Chakana raymi

Chakana simiqa iskay qichwa simimamantam paqarin: Chaka (chimpanapaq, mayu chimpanapaq) – hanan (wichay, hanaq).

Chaymi Chakanaqa kay pachanchikta hanaq pachatawan chaninchan tinkuchin.

Kunanqa chakanaqa ayllunchikpi pasión cruz, chakata nisqa sutiyasqan. Ayllunchikkunam muyuriqninpi unanchan, maypichus inka ayllukuna paqarin Peru, Ecuador, Bolivia, Chile, Argentina ayllukunapi yupaychanku. Maypichus tawantin suyu phuturirqan chaypi añaychanku.

Aswan ñawpaqmantam chakanataqa riqsisqaku. Yaqa 4 waranqa watayuqñam Chakanaman yupaychay paqarisqanqa. Chakanawan watawan puriyninmanhina qichwakunapas aymarakunapas 13 killapi huk watata qhawasqaku. Sapanka killa 28 p’unchawniyuqpi, llapa watataq 364 p’unchawniyuq kasqa. Huk p’unchawtaq ch’usaq p’unchaw kasqa; musuq wata qallariy p’uchaw; chaypiwan llapanqa 365 p’unchaw kasqa. Chakanaqa aymuray qallariyta willawanchik.

Chakana ch’aska wak’aqa 28 kantaray killapim lluqsimun. Hatun tarpuy qallarinanchiktam willawanchik. 12 hatun puquy killapim wichayman chayan.

Tarpusqanchikmi papayuqña -nispa willawanchik. 28 ayriway killapim chinkaykapun papa tarpusqanchik allin puqusqanmanta willawananchikpaq. Kay Chakana ch’aska wak’ataqa qhawanapaqqa allintam yachana. Manaraq pacha paqarimuchkaptinmi sumaqta qhawana.

Hanaq pachapi Willka Mayu

Willka Mayupi, yana phuyu Wak’akuna tarikun: lluthu, atuq, hamp’atu, llama, uña llama,  mach’aqway, amaru ima. Ch’aska Wak’akunapas kallantaqmi: Chakana, Kuntur ima.

Chakra chakmay

Chakmayqa allpa tikraymi; aymara simipiqa qhulli ninkum. Kay llamk’aytaqa chaki takllawan ruranchik; ichaqa, allpapa sayayninman rikch’ayninmanhinam llamk’anaqa. Hinallataq, chakmaqpa kallpanman llamk’ayninmanhinapas.

Chakmayqa kimsa chiqas allpapi ruraymi: hanaq allpa, chawpi allpa, uray pampa allpa. Hanaq

allpapiqa apharu papam wiñan, hinapas sallqa uywakuna tiyan.

Chawpi allpaqa pata pata allpa nisqallataqmi, chaypim ruk’i papata, haya papata uywanchik. Hinapas, apharu mikhuykunapa wasinmi, uywa uywana chiqasllataqmi. Uray pampa allpaqa qhini papa, misk’i papa uywanapaqmi, ch’aki mikhuykuna tarpunapaqmi kallantaq.

Qulla ayllukunapiqa iskay niraqta chakmanku: pampa chakmay, puruma chakmaypiwan.

Pachakchaki tayta Kawkachu

Huk kutis, Pachakchaki tayta Kawkachu tayta K’usillu Ratapayta p’ulqunta,  wakachunta pachak chakinpaq ruranapunanpaq mañakusqa.

― Ama llakikunkichu, tayta  Kawkachu,  - tayta K’usillu Ratapay  kutichin―- kunan p’unchawpaqmi kanqa.

― ¡Kusapuni! – Pachakchaki tayta Kawkachu nin, wayrapiraq pachak chakinwan taqllakuspa –-, Chayqa, allpa K’uykaq  parayminninman riyta atisan.

P’unchaw tukuyta, Pachakchaki tayta Kawkachu, p’ulqunta, kawkachunta chaskiramuspa, wasinman rin, ¡uyanta uphakun, sillunta kuchukun, t’ika k’apaywan churaykukun, musuq pulqunta, kawkachunta churakuspa watakun, challwa hap’inan pach’anwan pach’ayukun.

Chukchanta ñaqch’akuchkaspa, chawpi p’unchaw kasqanta qhawaspa llakipi tarikun, ña K’uykaq raymin qallarisqaña.

― ¡Achachaw!, qhipasqa kachkani, -haparin, Pachakchaki tayta Kawkachu, pachak chakinta chukukukun, k’uykaq rayminman chayaqhina.

―  Sichus mayunta risaq chayqa mana chayasaqchu. Molino ñanta risaq chayqa, mana, manan chaynintapis chayasaqchu, allpa musuq p’ulquykunata, kawkachuykunata allpacharqunqa, pchakchakiqa umanpi hamutaykun.. ¡Achalaw!, Taxi quwipi usqaylla chayarqusaq, arì, wayrahinalla chayarqusaq.

Tukuyninpi, Pachakchaki tayta Kawkachu manaraq K’uykaq raymin qallarisaqtinraq chayarqun, llipiq llipiq musuq p’ulqunwan, kawkachunwan.

Hernán Becerra Salazar

Willakuy mayt’u CI 2007 – MED

Kunturmanta

Huk kunturpa q’isansi huk urqu patapi kasqa; chay q’isanmantapachas, kunturqa yarqasqallaña mikhunata qhawapakusqa.

Hinallapis huk chinkasqa uwihachata rikurqusqa, chaysi phawaykuyta munasqa.

Uwihachata sillunkunawan hap’irquspas, kunturqa usqhayllapaq q’isanman aparqun.

Urquq qayllallanpis huk k’illichu kachkasqa, hinaspas kunturpa ruwasqanta qhawasqa; chaysi, yachapayayta munaspa, paypas huk uwihachamanñataq phawaykusqa. Ichaqa uwiha millwapis sillunkuna mayt’urqukusqa; k’illichuqa manas phawaripuyta atisqachu. Manas imayna chakuytapas yachasqachu.

Uwiha michiqqa, chayta rikuspas, k’illichumanqa usqhaylla p’itaykusqa. Hap’irquspas chakinmanta watarqusqa; chaymantaqa, wasinmansi k’illichutaqa apakapusqa.

Wasinpiqa, hanyarisparaqsi wawankuna kayhinata tapusqaku: “Imayniraq uywachatataq apamurqankiri”, nispa. Uwiha michiqqa kayhinatas kutichisqa: “K’illichullam, ichaqa payqa kunturpaqmi iñikun”, nispa.

Chakitaklla

Chakitakllaqa Anti runapa ruwasqan ñawpa yapunam.

Chakitaklla ruwanapaqqa, yapuq runa sayaymi waranway k’aspi kanan. Chay waranwaypa huknin puntanta ñawch’i kanankama thupasunchik, chay k’aspimantaq huk quranata watasunchik.

Chaymantaqa, waranwaypa as uranpihina, huk lluqi k’aspita watasunchik, chay lluqi k’aspipim yapuq runaqa chakinta churanqa. Qhipataqa, waranway k’aspipa chawpinpihina, huk ruq’i k’aspita chakatasqata watasunchik, kay ruq’iqa 20 cm sayaymi kanan. Chaypim, chakitaklla tanqananpaq yapuq runaqa makinta churanqa.

Asnuchamanta

Huk asnus huk mayu patapi llamk’akuq kasqa. Llapan uywakunata mayu chimpachinanpaqsi pay kikin huk wamputa ruwasqa. Huk p’unchaysi huk riqsisqa yachaysapa k’ankaqa chay wampuman siqasqa. Hinaspas, mayu chimpasanankukamaqa rimayta qallarisqaku...

−Yaw asnucha, ¿mayqin kaqtaq llapan suyukunamanta aswan hatun?

−Ama chaykunata tapuwaychu, wawqíy k’anka. Suyukunamantaqa manam imatapas yachanichu.

−An... Ichaqa qillqaytaqa yachachkankichá.

−Manam, wiraqucha k’anka. Qillqaytapas ñawinchaytapas manam yachanichu.

−Hinaqa, ¿maypitaq jirafa tiyan?

−Chaykunamantapas manapunim yachanichu− nispas asnuqa llakisqa kutichisqa...

K’ankaqa asnumanta asikuspas kayhinata rimasqa: “¡Qamqa kuskan kawsayniykitam usuchisqanki! Kunankamaqa imallatapas yachanaykiñam karqan”, nispa. Chayhinata rimachkallaptinkus, unqayllas para wayra kallpawan chayamusqa. Wampuqa mayumansi chinkaykuyta qallarisqa. Hinaptinsi, asnuñataq k’ankata tapuykun:

−Wiraqucha k’anka, ¿wayt’ayta yachanki?− nispa.

−¡Manam yachanichu!− nispas k’ankaqa mancharisqa qaparikusqa.

−Hinaqa, llapan kawsayniykitam usuchisqanki, kay wamputam mayu millp’uykunqa−  chhaynatas mayu pataman wayt’asanankama asnuqa rimasqa.

YARQHA PICHAY

Muyuriq runakunata Amantuy runakunata iman Ñawin Pukyu runakuna hatun yarqha pichayman mink’amuchkan.

• Ñawpaq mit’a: 20 runa.
• Iskay mit’a: 25 runa.
• Kimsa mit’a: 30 runa.

20 p’unchaw huliyu killapi llamk’amusunchik. Llamk’ayta tukuspaqa, llapanchik unu raymiman
risunchik.
¡Ununchikrayku, hukllanasqalla llamk’asunchik!

SAYHUA AYLLUPI, PUKLLAY KILLAPI UWIHA CH’ALLAY

Pata ayllunchikkunapiqa  huch’uy puquy killapiqa, munaytan uwihakunata raymichanku, paypapas kanmi p’unchawnin, chaymi sumaq q’achuta allin saksanan kama mikhuchinku, chaymantataq despacho nisqawan uwihapaq, apukunapaq  pachamamapaq kuskan p’unchawta haywarikunku, ¡manaptim! uwihakuna astawan mirananpaq. 

Chaymantapas munaytan urquntinta chinantinta masanachinku, t’ikakunawan umanman wataspa, puka takuwan kurkunman yupita churaspa, aqha ñawiwan winuwan ima ch’uyanku, llapa runakuna t’ikakunawan munayta hach’inku ¡haylli kumarri! ¡Haylli! nispa sutinmanta kama rimapayaspa. Atuqpaqpas allin wanlla uwihatas qupunku, chaysi mana atuqqa uwihataqa watantin mikhunmanchu, Kaqllataqsi kunturpaqpas allin qhali uwihanta qupunku chaysi mana kunturpas mikhunmanchu astawanraq uwihataqa paykunapas michinku. 

Chayta rurarupataqsi uwiha michiq irqimanpas kapulita,  t’antayuqta, imaymanaman rikch’akuq rurukunata ima q’ipiyachinku, chaypa sutinsi (wata quqawa) chaymantataq munayta llapallanku takiyunku tusuyunku qhaswayunku, qinankuta bandurriankuta tukayuspa, hak’ukunawan hawinayukuspa, sirpintinakunawan chanqanayukuspa, warak’akunawan suqanayukuspa. 

Chayta tukuruspataqsi sumaq qhulla papa t’imputa ch’uñuyuqta, aychayuqta, camoteyuqta yukayuqta sumaqta mikhuyunku chaysi ayllunchikkunaq kawsaynintaqa munayta t’ikarichinanchik.

 Qillqaq: Yachachiq Isidro Mamani Mamani.

El YARAWI de Maíz Blanco

El YARAWI

Sembré sembré … yarawi
Desde la orilla del río hasta el rincón del cerro … yarawi

Sembré sembré … yarawi
Sembré el maíz blanco … yarawi

Sembré sembré … yarawi
Con travesañitos de maíz pecho de paloma… yarawi

Sembré sembré … yarawi
 Con complementos de maíz estaquilla… yarawi

Sembré sembré … yarawi
 Sembré con toros de oro … yarawi

 Sembré sembré … yarawi
 Sembré con arado de plata… yarawi

 De la misma manera … yarawi
 Se lleve el caminante … yarawi

Ayakunataqa suyanapunim

Todos Santospi hanaq pachaman ripuq Ayakunaqa chayamunkupunim.

Chay aya marq’ay killapi, 01 p’unchawta chawpi p’unchaw kachkaptin, huk wayrachawan kuska

ayakuna chayamunku, chaypaq kay pachapi tiyakuqkuna, paykuna chayamuqkunapaq suyachina

imatachus munarqan chayta wayk’uspa, misata mast’aspa suyachinku, chay p’unchawqa hatun p’unchaw nispa.

Wakin runaqa mana llamk’ankuchu, chay p’unchawqa samarikunku, chay p’unchawta ayakuna chayamunanpaq waqaychanku. Qhari kaqkuna misata mast’aspa suyachinku, warmi kaqkunataq mikhunata wayk’uspa suyachinku. Chay misa mast’asqaman churanku urpukunata, imaymana

misk’i rurukunata, t’ikakunata; imaymanata suyachinku, huk chuwapi mikhunata aya mikhunanpaq, huk p’uyñu aqhatataq upyananpaq.

Chaymantaqa, chay aya chayamuptin, ayapaq risachinku, mana chay almallapaqchu, tukuy ayllumanta ayakuna ñawparirqanku chaykunapaq ima. Wakin yawar ayllun rinku, chay suyachikuy wasiman, chaypi wakin runa wañuqkunapaq risaspa urputa apakunku.

Chawpi p’unchawmi almataqa kacharipunku. Aya ripunanpaqqa p’achawan churasqatahina, ñanpi mikhurikunanpaq urputapas q’ipichapunku, almataq lliw ayllunmanta añay nispa hanaq pachakama

ripun.

Chaypi wakin runa masi qhipakunku, waqarikuspa qhipakapunku «¡Ama saqirpariwaychu!» nispa. Chay kaptin tumpallata aqhachata upyarikunku, chaymanta kutinpunku charanguta t’ipirikuspa, takirikuspa ima.

Chaymanta, aya marq’ay killapi, 2 p’unchawñataq aya pampaman rispa, maypichá p’ampakun chay patapi risachipunku, mayqanchus chay ayakuna kanku hanaq pachapi chaypaq. Tukuy llamk’aynin kawsaynin ima allin rinanpaq. Chaypi kikillantataq t’ikakunata apanku, urputa apaspa ima.

Kayta willariwarqanchik Jesús Claure M. Bolivia suyumanta.

Kaymanta hurqusqa http://www.cenda.org/periodico/139/139-nov-dic-2010.pdf

Allin kawsay kallpachanapaq

Ayllunchikpiqa, manam runakunallachu llakikunchik, kusikunchik, mikhunchik ima, llapanchik kay pachapi kaqmi. Chayraykum sumaqta uywanakunchik. Yakupas, Pachamamapas, apukunapas, chakrapas, wasi uywakunapas sumaq uywasqaqa sumaqtam uywawanchik; mana chayqa uychuwaspanchik pisi pisimanta kawsayninchik sasachakuyman chayan.

Chayraykum allin kawsayqa mana runallapaqchu aswanqa kay pachapi kaqkunawan yanapaykukuspa malliykachinakuspa sumaq uywanakuymi.

Allin kawsaytaqa, tukuy sunquwan uywanakuypim taripanchik. Sumaq uywanakuytataqmi kallpanchanchik yanapanakuspa, mikhuchinakuspa, wakinpaq munayniyuq, wakinkuna riqsikuyniyuq kaspa; chayhinapi kawsaspataqmi, yaku mamata, wayratapas ch’uyata uywanchik.

Sumaq kawsaypiqa, Pacha Mamaman, Apukunamanpas riqsikuywanmi haywaykunchik, chayhinapitaqmi paykunapas sumaqta uywawanchik.

Chiqninakuyta chinkachispa, llapanchikpa allinninta maskaptinchikmi sumaq kawsayqa ñuqanchikwan kuskanchan, manachayqa saqiwaptinchikmi ñak’arinchik. Chayraykum mana runapurallachu qhawarinakunanchik aswanqa llapan kay pachapi tiyaqkuna. Mana chayhinata kawsaptinchikqa, hukpa ñak’ariyninmi ñuqanchikpa ñakariyninchikpi tukun.

Allin kawsayqa manam rimayllachu, nitaqmi mañakuyllachu, aswanqa sapa p’unchaw rurayninchikpi

hunt’achiymi. Allin kawsaytaqa rurayninchikwanmi aypanchik, Pacha Mamata, yakuta, rumita, sach’ata, urquta tukuy kaqkunata sumaqta uywaspa, chaytataqmi huch’uyninchikmantapacha yachanchik, chaytam maypipas sumaqta llanllarichinanchik.

•

Kuka Mamaqa yachayniyuqmi

Q’iru ayllu runata ima unquypas hap’iptinqa, yachaqman walikuspa kukapi qhawachikunku. Kukallapi yachanku ima unquy hap’isqantaqa; kukata qhawachikuspaña ima hampitapas upyanku, akllachikunku ima, ichaqa chaypaqqa paqu yachanan, makinpaqchu, manachu makinpaq. Makinpaq kaptinqa, rikaruta akllan, Pacha Mamaman, apukunamanwan haywan.

Kayhinatam Q’iru irqicha willakun:

«Kukallapi imapas qhawakun, kukallataq ima rurananchikpaqqa, kukalla mayhina kasun chayta niwanchik. Chaypunichá riki, machu runakunaqa pukuchuchallantin mayman rispapas apakullanku kukataqa. Astakunanchikpaq imaqa kukalla, mayman purinaykupaq kuka, rikaru  akllakunankupaqpas, imawan unquchkanchikman chaypas kukalla niwanchik; chaymantataq

kukawan paqukuna hampiwanchik, takakusqamantapas kukalla, lliw imapaqraqchá kukaqa».

Kukaqa manam hayk’appas pisinmanchu, kukaman yachasqapuni Q’iru runaqa kanku, maqt’ayasqankumantahinaqa kukata apakachanankuña. Chaymi Kuka Mama ninku.

•

San Juan Raymipi uwiha ch’uyakuy

Kay uwiha ch’uyaypa rayminqa sapa 24 inti raymi killapim rurakun San Juanta yuyarispa. Kay raymipim uwihayuqkuna tutallamanta ninata qunukunku chay ninapi matichata t’impuchinku. Huk ayllukunaqa kanchaman wayk’unakunata apanku mikhuna wayk’unankupaq.

Tutallamanta matita upyaspanku mikhunakunata mikhuspa; uwihayuq, usutantapas sumriruntapas ch’ustikuspa, muyupi aqhata winuta t’inkan, uwihakunapa patankunapi ch’uyan.

Chay rurasqanpi Apukunamanta mañakun achka uwiha kananpaq, sapanka china uwiha iskay iskay uñayuq kananpaq, kanchankuna hunt’akunanpaq. Pacha Mamamantapas mañakunku, kumpari tuqtapas mana uwiha mikhunanpaq, paratapas uwihapaq achka mikhuna kananpaq, uywakuna mana wañunanpaq.

Chaymanta lliw uwihakunata takuyta qallarinku, chaypi uwihaq wasanta puka allpawan llimp’inku, huk ayllukunapitaq t’ikakunawan t’ikachinku.

Kaypiqa imaymana llimp’isqa q’aytuwan sintachanku, chaymanta uwiha michiqkuna lluqsimunku kukata aqhata aparikuspa, irqikunapaq misk’ita, t´antatapas rantimunanku. Kaykunata parikuspankum irqikuna uwihata allinta michinku. Kutimuspanku llapanku kuskalla mikhunku.

Willakuq: Luz Esperanza Huallpa Q. – 4º ñiqin – 2008 watapi

Yachay wasin Nº 56095 – Ccañoccota ayllumanta – Ch’iqakupimanta - Qusqumanta

TARWI UCHU

TARWI UCHU
(Pusaq runapaq)

Kanan:
- Iskay waranqa aqnu
tarwi chulluchisqa.
- Huk kucharacha kachi
- Huk uchu
- Chikan, asiyti
- Iskay tika kisu
- Huk hapt’ay wakatay
- Huk tinku siwulla

Wayk’uynin:
1. Tarwi chullusqata kutana.
2. Ninata hap’ichispa mayllasqa mankapi unuyuqta /
yakuyuqta q’unchaman churana.
3. Kisuta pikaykuspa unuta t’impuchina.
4. Tarwi kutata mankapi chayachina.
5. Asnapachata kachitawan yapaykuna.
6. Huk mankachapi siwulla pikasqata, asiytipi thiqtichina.
7. Wak mankapitaq ch’uñuta phasina.
8. Tarwi uchu thiqtisqata ch’uñu phasiyuqta qarana.
9. Ruqutuchata munaqpaq pikarquna.

Chikchimanta, Qasamanta, Wayramantawan

Huk puna ayllupis ikma warmi kimsa wawantin tiyakuq kasqa. Kay warmiqa suchutaqsi kasqa. Wayna wawankunapas ancha qillas kasqaku. Chayraykus sinchi muchuypi kawsasqaku.

Chay ayllupiqa paray pacha tukukapuchkasqañataq, hinas kay warmiqa maqt’ankunata chakra rakinakuyman kachan.

Kay waynakunaqa rinkus liwa rakinakuyman. Chaymanpas allin p’unchawtañas chayanku. Qhipallatañas kay waynakunaqa huk kinraypi purun allpata chaskikunku. Ayllu masin runakunaqa manas quyta munasqakuchu, qilla kasqankurayku.

Chay p’unchawmantapachas runaqa chakra llamk’ayta qallarin. Chayta rikuspas kay warmiqa maqt’ankunataqa phiñarin, wasillapi qalaywahina sirisqankumanta.

Kay maqt’ankunataqa manas pipas mink’akunkuchu, riqsinkuñachariki qilla kasqankuta. Mamankuqa mikhunata wayk’urqapun, t’inkata khipunapi wataykuspa chakmaqta kacharparin. Waynakunaqa chakramansi puririnku.

Ñanpis pukllaykunku, p’unchawllañas chayanku.

Qhipañataq chayqa allpapas sinchiñas, chakmanapaqqa manas allinñachu, chaysi asllata chakmarispa samasqakupacha, paykunamantaqa hallpankuchari. Llakhis mikhunku, hinaspas rimanakunku: -Yanqapaq chakmachkanchik. ¡Ima muhutam kaypi tarpusunman! -nispa.

--Upahina llamk’achkanchik, sinchi kasqapas, kallpaypas mana kapunñachu.

--nispa manaña llank’ankuchu. Pukllaykukunkus, ch’isillaña wasinkuman kutiykunku:

--Chayqa mamáy, hatunta chakmarqamuyku -nisparaqtaqsi llullaykukunku.

Mamankuqa sayk’usqa uyayuqta rikuspa allin mikhunatas kimsantinman qaraykun.

Unay p’unchawmantas kay warmiqa wawankunata chakmasqanku q’asuqta rinankupaq kamachin. Amaña mamáy, ñam sumaq chapallusqaña -nispas waynakunaqa yukaykunku.

Agosto killapis kay warmiqa wawankunata Apukunaman, Pacha Maman haywakuq kimsantinta kachan. Yapamantas pukllaykullankutaq, ñanpis waqachinakunku, sayk’usqa uyantin wasinkuman kutinku. Mamanqa ninsi:

--wawaykunaqa allinta uywawanqa.

Mikhuytaqmi kay warmipa wasinpiqa pisin, hinas wawankunata llamk’apakuqta kachan. Maqt’akunaqa rinkus, manas pitapas yanapankuchu. Llamk’ana kachkaptinpas manas pipas mink’akunkuchu.

Purisqankupi pukllaspallas ch’isiyanku; mayupis challwaspa phawakachanku.

Tutayaqllataña kutipunku.

􀉆Mamáy, manam imatapas qumuwankuchu, aynillapaqmi yanapakamuyku

􀉆nispa. Kay waynakunapa mamankuqa anchatas llakikun. Pay kikinsi wanurayku, papa muhurayku puchkapakuq q’ipichikun. Chay purimusqankunapiqa tarimunpunis imallatapas, chaywansi wawankunataqa uywan.

Qhipamansi wawankunata wanuta chakraman astachin. Rinkus, ichaqa huk q’ipi wanullatas ch’isiyaq apanku; chaytapas hich’aspa hich’aspa, pukllaspa pukllaspa.

Tarpuy killa chayamuptinsi kay mamaqa wawankunata kamachillantaq:

--Wawaykuna, qhiparquchkanchikña, mhupas manam tarikunchu, kayllatapas tarpurqamuychik, Apukunamanta mañaykukuspa -nispas muhu papata kuraqkaqman q’ipiykuchin. Chawpi kaqsi quqawta apan, chana kaqtaqsi t’inkata apan.

Puklla pukllaspas laymiman chayanku, chaypis sirinku. Huch’uy chakmasqankuqa sinchis kapusqa, manas imatapas tarpunkuchu, aswanpas muhu apasqankutaqa wathiyarqunkus. Puchunwantaqsi warak’anakuspa muhutaqa tukurqunku. Ch’isinmanqa sayk’usqa uyantin kutipunku.

Mamankuqa allin mikhunatas quykun.

Kay suchu warmiqa qaylla wasikunatas yanapakuq rin, chaykunapi huñusqallanwansi wawankunata mikhuchin. Chay purikusqankunapichari wawankunapa rurasqanta yachamun. Hinas huk p’unchaw wawankunata anyan.

--Wawaykuna manachushina allintachu purichkankichik. Manachushina imatapas allintachu rurachkankichik. Chaytaq llullakuchkawaqchik -nispas anyan.

--Manam llullakuykuchu, ñuqaykuqa allintam llank’amuchkayku -nispas maqt’akuna ninku.

--Hinaqa, chakrataq qurawan pisiparquchkanman, wawaykuna rirquychik.

Ñawpaqtaqa qurarqunkichik, qhipamantaq hallmankichik -nispas maqt’akunata chakraman qatirparin.

Maqt’akunaqa manchasqa manchasqallas puririnku. Ñanpiña kaspataqsi kayhinata yuyaychanakunku:

--Wak runapa chakranta chakracharqukusun, chaytataq «kaymi llamk’asqayku» nispa  mamanchikman apasun -ninsi kuraqkaq.

--Chakrataqa suwan allarqusqa nisunchik -ninsi chawpikaq maqt’aqa.

--Ñuqaqa chiqaptam willaykusaq -ninsi sullk’akaqqa. Paytaqa maqaykapunkus.

Kay maqt’akunaqa manas qurankupaschu, manas hallmankupaschu, manas kutipankupaschu. Pukllaspas ch’isiyanku. Tutayaymansi runakunapa allichaq papa yuranta aysarqunku, chaytataqsi mamankuman aparqunku.

Mamankuqa rikuspa nin:

--kaywanqa kawsasaqkupunichari, allinpuni Taytacháy, allimpuni APukuna, wakcha wawaykikunata qhawaykuchkawankiku -nispas musuq papataqa qunquriykukuspa much’aykun, wakintataqsi yayk’urqun.

Kay killakunapiqa hatun yarqaysi chayqa, kikin warmis wawankunata nin:

--Ñuqata chakraman aparquwaychik -nispa.

--Qam q’ipiytaqa manam atiykumanchu -ninkus wawankunaqa.

--¿Mayqantaq chakranchikri? -nispas warmiqa tapukun.

--Chakranchikqa sut’in, mayqanchus llapanmanta aswan allin, chaymi

ninkus llulla maqt’akunaqa.

Chay qhipamantas kay warmiqa wak runata mink’akuspa asnupi chaqnarquchikuspa chakraman rin. Chakra patapiqa allinkaq papatas ankachayta qallarin. Ñas huk q’ipitaña allarquchkaptin, chayllaman

chakrayuq runa rikhurirqamusqa. Paysi warmitaqa maqan.

--¿Imanasunkitaq taytay? Ñuqaqa wawaykunapa tarpusqan papatam allakuchkani -nispas warmiqa kutipakun.

--Yaw qilla warmi, chay qilla maqt’aykikunari hayk’aptaq chakrata rurarqan.

Hamunku chaypas pukllaqlla hamunku -nispas musuq papa allasqantaqa qichun.

Kay sapan warmiqa sunqun ancha k’irisqas wasinta kutirin; chaypis wawankunata maqayta qallarin. Kuraqkaq wawanpa chaki tullunta p’akirqun, chawpikaqtas maqaspa ñawinta t’uqyarqachin, qhipakaqtataqsi chukchanta t’irarqun. Qhipamanqa waqaspa chaka aychanta kuchukuspas

wawankunapaq mikhunata wayk’upun. Chaytataqsi wawankunaman qaraykun. Chayta mikhurquspas kay waynakunaqa kayhinata rimanakunku.

--Chay millay runakunapuni kayhinata rurachiwanchik. Kunanqa pichus maychus kanchik chayta riqsichikusunchik. Kunanqa llamk’aq puririsunchik.

Ñuqa chikchi kasaq -Ninsi kuraqkaq.

--Chay runakuna huchayuq kayhina rikukunanchikpaq; ñuqaqa ñawsa kani, ñuqaqa qasaman tukuspa ruranayta rurasaq -ninsi chawpikaq.

--Ñuqataq wayra kasaq. Umayqa q’ara, chayman rikch’akuqta chakrakunata phukurparisaq -ninsi hukninpas.

Hinatas kay kimsantin qilla waynakunaqa chayra llamk’ayta qallarinku.

Chay p’unchawsi ch’isinmantapacha chikchiykun, llapa yurakunatas mast’arqaripun. Chawpi tutamantas qasaykun, llapa yurakunatas rupharqaripun. Pacha paqariymantaqsi wayra lliw raphikunata phukurparipun.

Chay ayllu runaqa mana chakrayuqsi rikukapun. Chayqa, chay waynakuna mana kuskachasqankumantas hatun muchuypi rikukunku.

Chay p’unchawmantas ñuqanchikpaqqa chikchi, qasa, wayra ima hatun llakiykunata, hatun muchuykunata apamun. Chayqa chay qilla maqt’akuna mana allin uywaysisqanchikmanta. Nispam kuraq runakuna willakunku.

Rufino Chuquimamani taytapa qillqasqan

Ayninakuy (Kawsay willakuy)

Yaqa tukuy llaqta runakunaqa imatapas sapallankupaq munan, ichaqa ayllukunapiqa manam chayhinachu. Ayakuchu ayllukunapiqa maki makillam llamk’anku; chaytam ayni nisqawan sutichanku. Paykunam willarikamunku.

Ima llamk’aypas karquptinqa llapa aylluntinmi llamk’achikuqman asuykunku, kuskanku kawsaykunata wiñachinankupaq.

Kay ayniqa ñawpa taytanchikkunapa unanchasqanmi. Paykunaqa manam kunanhina muchuypichu kawsarqanku, astawanqa Pacha Mamataqa achkanpi mikhuy wiñarinanpaq puqurichiqku. Machu taytayku uñallaraq kasqaykumantapacham chaykunata yachachiwanku. Chaymi yachaqasqaña, mana mancharispa llapallayku llamk’ayman riyku.

Kaykunaqa ancha khuyakuyllapaqmi. Wakin ayllukunamantapas hamunkum; qullananku llallinakuqhinam llamk’anku, kallpankuta mana mich’akuspanku. Aswantam utqayllaman ayllunku riqsichinankupaq llamk’anku. Warmikunapas sumaqllatañam mikuykunatapas wayk’ukunku. Ayllun ayllunmi sapakaman qaranakunku; llamka’qkunapas munaytam saksaykunku.

Kaykunatam qamkunaman willariykiku. May suyuña kaspapas kaykunata ayllupi mirachinaykichikpaq; ñawpa taytanchikkunapa yachachisqanpihina kanapaq. Paykunam yachachikurqanku ancha sumaq kawsaypi tiyananchikta. Ahinallataq huk makilla, huk sunqulla llamk’aykunanchikpaq; chaymanhinam kanqa sumaq kay: sumaq kawsay, sumaq ruraypas.

Llapan suyunchikkunam kaytaqa rurananku. Suyunchik, llaqtanchik, ayllunchik allin puqurinanpaq, hinaspa wicharinanpaq. ¡Chayhina kachun…!

Yachaqmasiy 5kaq- 6kaq ñiqimanta qhawariyninman hurqusqa

Thupa Amaruman haylli

T’uqyaq ninawanchá phatachinqaku.
Kaqnintachá q’ipinqaku.
Pampapichá chutanqaku; p’anaspachá.
Simintachá ninawan hunt’achinqaku.
Phatachinqakuchá;
¡manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!

Uma chakimanta sayachinqaku.
Qapariynintachá kiruntawan sik’inqaku.
Phiñakuspachá hayt’anqaku.
Yawarchanqakuchá;
¡manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!

Yawarwanchá umanta pilluchanqaku.
P'anaspachá uya tullunta, waqtantaqa
yawriwanchá.
Allpatachá kanichinqaku.
P’ananqakuchá;
¡manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!

Ñawinta, musquynintawanchá hurqunqaku.
Qaparispachá ñak’arichinqaku,
thuqaykunqakuchá.
Wañunanpaq takanqaku, waqllichinqakuchá;
¡manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!

Phatachiytachá munanqaku, manataqchá
atinqakuchu;
p’akirquytachá munanqaku, manataqchá
atinqakuchu.
Wañuchiytachá munanqaku, manataqchá
atinqakuchu;
nak’aytachá munanqaku.

Qhillichaytachá, saruytachá, ñut’uytachá munanqaku.
Phatachiytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu.
P’akirquytachá munanqaku, wañuchiytachá munanqaku.
Manataqchá atinqakuchu.

Kimsa p’unchaw ñak’arichkaptintaq,
llapa ñawinkupaq tukukuchkaptintaq…
¡Qispichiy kachun! qaparispam kutimunqa kay pachaman.
¡Manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!

Alejandro Romualdo

Thupa Amaru Inkapa kawsaynin

Kay inkanchikqa 1740 watapi, Tunkasuka sutiyuq llaqtapim paqarisqa. José Gabriel Condorcanqui Nogueram pila nisqa sutinqa kaq kasqa. Miguel Condorcanquim taytanqa; Tunkasukapi kuraka kamachikuqmi kasqa. Mamanñataqmi Rosa Noguera kasqa. Thupa Amaru lnkakunapa ayllunmi kasqa; chayraykum iskaykaq yupayniyuq Thupa Amaruwan sutichakusqa. Pusaq watankama Surimana llaqtapi tiyasqa, chaymanta San Francisco sutiyuq Qusqu yachay wasiman yaykusqa.

Iskay chunka watayuq kachkaspas Micaela Bastidaswan kasarakusqa. Pusaq watam Kuraka kananpaq yachaqasqa, hinas kuraka kapusqa.

Taytanhina, Qusqu llaqtakunata Punu llaqtakunata, qhatunakunata apaspa, anchata purisqa. Chaypis

paytapas runa masinkunatapas ñak’arisqanta rikusqa, ispañulkunapa muchuchisqanta qhawasqa. Chaysi, llaqta kamachikuqkunata sumaq sunqullawan, misk’i simillawan qhawarinanta mañakusqa.

Kamachikuqkuna mana uyariptinñataqmi anchata phiñakusqa. Hinas, ispañulkunawan awqanakuyta qallaykusqa tawa p’unchaw aya marq’ay killapi, 1780 watapi. Sanqarara llaqtapim ispañulkunata maqanakuypi atiparqusqa. Chaymi paykunaqa wak qichwa runakunawan yanapachikuspa Thupa Amarutaqa atiparqusqaku.

Paytawan llapa aylluntawan hap’irquspa, Qusqu llaqtaman pusaykuspa, anchata ñak’arichispa, wañuchisqaku. Kurpunta tawa kawalluwanmi llik’iyta munaq kasqaku. Mana atispa, qallunta kuchurquspa umanta wit’urqusqaku, 18 p’unchaw aymuray killapi 1781 watapi, Qusqupi. Umanta k’aspiman warkurquspa Qusqupipas Tintapipas runaman qhawachisqaku. Rikrankunataqa Tunkasukaman Karabayaman ima apasqaku. Chakinkunatataq Liwitakaman Santa Rosaman ima apallasqakutaq; llapa runa masinchik wanananpaq.

Qanchi Machumanta

Qanchi Machus kasqa.

Hinaspas, maytachá urqukunantinta utqaychalla muyurqamuq. Munayniyuqsi taytachahina kasqa. Hinaspas, utqaychalla kayhina pampa ukhuman chinkarqapun. Huk muqu patapiñas rikhurirqun, suchuspa, pampanta suchuspa. Chiqap qanchis chay Qanchiqa kasqa.

Kunanpas huk llaqtapi chay Qanchi Machu kawsachkansi. Kawsachkansi.

Hinaspas, chaypi tapukamun: -Wawaykuna imahinallam kachkan.

Allillantam saqimurqani; allin qullqiyuq, allin achkhapim wawaykunata saqimuni. Imahinam kachkanpas. Saqimusqayhinalla ch’awchiykuna

kachkan, wawaykuna kachkan -nispas tapukamun.

Chaysi maynantintaraqchá, urquntintaraqchá hap’ikamuqpas wawankunarayku, achkha allpata: -Wawaykunapaq kanqa -nispa.

Utqaychallas rumitapas rawkharquq. Munayninpi utqaychallas imayniraq qaqa, hatun qaqakunatas chikchiwan waskhawan suq’achkaspalla.

Kikillansi paypaqqa rumi rawkharqukuq. Chayqa rawkhasqankuna, munay chayhina, urqukunapi kachkanraqmi chay machupa rawkhasqan.

Munayllansi kaq chay machukunapa. Waskhanwan, chikchiwansi suq’aykullaptinsi, runaqa kikillan phawaq. Hinatas ruraq.

Chaysi chay Qanchi Machu kunan, huk llaqtapi kawsachkan, tiyachkallan.

Chaysi khuyayta llakikamun: -Wawaykunaqa imahinas kachkan.

Wawaykunaqa hayk’ahinas kachkan. Allillantam, qhapaqtam saqimurqani.

Allillanpunichá kachkan riki –nispas, khuyayta tapupakamun.

Willakuq: Mama Pascuala, Pumaqanchi ayllumanta, 1982 watapi willakusqan.

La ceremonia de pedir permiso a la Pachamama

La ceremonia de pedir permiso a la Pachamama. Es costumbre en la cultura andina, que antes de iniciar eventos importantes pedir respetuosamente permiso a la Madre Tierra, ‘la Pachamama’, en presencia colectiva con todos los participantes y celebrado por un ‘Paco’/Paqu, sacerdote andino y sus asistentes con una mesa especial de elementos ceremoniales y sagrados que pertenecen al saludo y la petición a la Madre Tierra. Esta ceremonia marca un momento muy significativo para la realización de todo evento. Se crea una atmósfera de mucho respeto a la Madre Tierra, una afirmación del sentido de participación individual y colectivo.

Calendario de la crianza de alpacas

Quisiera terminar con un llamado a los Doctores

Quisiera terminar con un llamado a los Doctores. Dicen que no sabemos nada, que somos el atraso, que nos han de cambiar la cabeza por otra mejor. Dicen que algunos doctores afirman eso de nosotros, doctores que se reproducen en nuestra misma tierra, que aquí engordan o que se vuelven amarillos. 

Saca tu larga vista, tus mejores anteojos. Mira, si puedes. Quinientas flores de papas distintas crecen en los balcones de los abismos que tus ojos no alcanzan, sobre la tierra en que la noche y el oro, la plata y el día se mezclan. Esas quinientas flores, son mis sesos, mi carne. Pon en marcha tu helicóptero y sube aquí, si puedes. Las plumas de los cóndores, de los pequeños pájaros se han convertido en arco iris y alumbran.

Las cien flores de la quinua que sembré en las cumbres hierven al sol en colores, en flor se ha convertido la negra ala del cóndor y de las aves pequeñas. Es el mediodía; estoy junto a las montañas sagradas: la gran nieve con lampos amarillos, con manchas rojizas, lanzan su luz a los cielos. En esta fría tierra, siembro quinua de cien colores, de cien clases, de semilla poderosa. Los cien colores son también mi alma, mis infaltables ojos. 

Ninguna máquina difícil hizo lo que sé, lo que sufro, lo que gozar del mundo gozo. Sobre la tierra, desde la nieve que rompe los huesos hasta el fuego de las quebradas, delante del cielo, con su voluntad y con mis fuerzas hicimos todo eso. No huyas de mí, doctor, acércate. Mírame bien, reconóceme. ¿Hasta cuándo he de esperarte? No ayudes a afilar esa máquina contra mí, acércate, deja que te conozca, mira detenidamente mi rostro, mis venas, el viento que va de mi tierra a la tuya es el mismo; el mismo viento que respiramos; la tierra en que tus máquinas, tus libros y tus flores cuentas, baja de la mía, mejorada, amansada. 

¿Es que ya no vale nada el mundo, hermanito doctor? No contestes que no vale. Más grande que mi fuerza en miles de años aprendida; que los músculos de mi cuello en miles de meses; en miles de años fortalecidos, es la vida, la eterna vida mía, el mundo que no descansa, que crea sin fatiga; que pare y forma como el tiempo, sin fin y sin principio. 

Algunas partes del poema de José María Arguedas publicado el 10 de julio 1966 por El Comercio en Lima.